Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ: Khám phá hệ thống thần linh và ý nghĩa

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ là một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Việt, phản ánh sâu sắc lòng biết ơn và sự tôn kính đối với các nữ thần đã chở che, phù hộ cho cuộc sống con người. Hệ thống thần linh này không chỉ đa dạng về số lượng mà còn được phân biệt rõ ràng về vai vế, chức năng thông qua danh hiệu và số thứ tự.

Bài viết này sẽ đi sâu vào khám phá ý nghĩa của Tam Phủ, Tứ Phủ, cách đặt tên và đánh số trong hệ thống Thánh Mẫu, cũng như tầm quan trọng của việc hiểu rõ hệ thống này trong thực hành tín ngưỡng.

1. Nguồn gốc và ý nghĩa của Tam Phủ, Tứ Phủ

Tín ngưỡng thờ Mẫu có nguồn gốc từ tín ngưỡng thờ nữ thần của người Việt cổ, với những dấu tích từ thời tiền sử và sơ sử. Theo một số nhà nghiên cứu, tín ngưỡng này sau đó đã tiếp thu thêm ảnh hưởng của Đạo giáo và Phật giáo trong quá trình phát triển.

• Tam Phủ: Gồm Thiên Phủ (trời), Nhạc Phủ (rừng núi) và Thoải Phủ (sông nước). Hệ thống Tam Phủ chủ yếu được tôn thờ ở miền Bắc, tượng trưng cho ba yếu tố quan trọng của vũ trụ: trời, đất và nước.
• Tứ Phủ: Gồm thêm Địa Phủ (đất đai), phổ biến hơn trên cả nước. Sự bổ sung Địa Phủ vào hệ thống Tam Phủ thể hiện sự mở rộng và hoàn thiện của tín ngưỡng, khi đất đai trở thành yếu tố không thể thiếu trong đời sống con người.

Mỗi phủ đều có các vị thánh cai quản, trong đó Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải và Mẫu Địa là bốn vị chính, đứng đầu hệ thống Mẫu Tứ Phủ. Các Ngài được coi là hiện thân của các lực lượng tự nhiên, mang đến mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và cuộc sống ấm no cho con người.

2. Cách đặt tên và đánh số trong hệ thống Thánh Mẫu

Các vị thánh trong tín ngưỡng Tam Phủ, Tứ Phủ thường có danh hiệu kèm theo số thứ tự để thể hiện vai vế, như sau:

2.1. Ý nghĩa của việc đánh số

Việc đánh số trong hệ thống thần linh của tín ngưỡng thờ Mẫu không phải ngẫu nhiên mà mang ý nghĩa biểu trưng về thứ bậc, vai trò và sức ảnh hưởng của từng vị thánh. Các yếu tố ảnh hưởng đến thứ tự bao gồm:

• Thứ bậc và vai trò cai quản: Những vị có quyền năng cao hơn, cai quản nhiều lĩnh vực rộng lớn hơn, thường được xếp vào thứ tự đầu tiên.
• Sự xuất hiện trong truyền thuyết, huyền thoại: Một số vị thánh được nhắc đến sớm hơn trong lịch sử tín ngưỡng cũng thường có số thứ tự nhỏ hơn.
• Ảnh hưởng trong nghi lễ hầu đồng: Những vị thánh có vai trò quan trọng, thường giáng đồng nhiều hơn sẽ có vị trí cao hơn trong hệ thống đánh số.
• Tập quán văn hóa vùng miền: Một số danh hiệu và thứ tự có thể thay đổi theo từng địa phương, dòng truyền thừa tín ngưỡng.

2.2. Hệ Thống Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ

• Mẫu Đệ Nhất (Mẫu Thượng Thiên): Chủ quản Thiên Phủ, cai quản trời và các hiện tượng thiên nhiên. Được xếp đầu tiên vì Ngài tượng trưng cho trời cao, có quyền năng tối thượng.
• Mẫu Đệ Nhị (Mẫu Thượng Ngàn): Chủ quản Nhạc Phủ, cai quản núi rừng, cây cối, muông thú. Xếp thứ hai vì rừng núi đóng vai trò quan trọng trong đời sống con người sau bầu trời.
• Mẫu Đệ Tam (Mẫu Thoải): Chủ quản Thoải Phủ, cai quản sông nước, biển cả. Đứng thứ ba vì nước là nguồn sống quan trọng nhưng thường xếp sau đất liền.
• Mẫu Đệ Tứ (Mẫu Địa): Chủ quản Địa Phủ, cai quản đất đai, mùa màng. Được thêm vào khi hệ thống Tứ Phủ ra đời, thể hiện sự coi trọng yếu tố đất đai trong văn hóa nông nghiệp.

2.3. Vì sao lại là “Cô Đôi” mà không phải “Cô Hai” hay “Cô Nhị”?

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, hệ thống các Thánh Cô có số thứ tự không đơn thuần dựa theo đếm số mà còn theo vai trò, địa vị và sự gắn kết với các Mẫu. Việc Cô Đôi Thượng Ngàn được đặt tên là “Đôi” thay vì “Hai” hay “Nhị” có những lý do cụ thể:

• Tránh nhầm lẫn với Mẫu Đệ Nhị: Vì đã có Mẫu Đệ Nhị (Mẫu Thượng Ngàn) đứng ở vị trí thứ hai trong hệ thống Mẫu, nên danh hiệu “Cô Nhị” không được sử dụng cho các Thánh Cô để tránh gây nhầm lẫn về vai bậc giữa hai hệ thống Mẫu và Thánh Cô.
• Thứ tự trong hệ thống Nhạc Phủ: Cô Đôi thuộc hệ thống Thánh Cô của Nhạc Phủ, nơi mà danh xưng “Đệ Nhất”, “Đệ Nhị”, “Đệ Tam” được sử dụng phổ biến hơn so với cách gọi “Nhị” hay “Hai” như trong đời sống dân gian.
• Khác biệt về cách gọi vùng miền: Trong đời sống thường ngày, cách gọi “Hai” hay “Nhị” phổ biến hơn ở miền Nam, nơi người ta thường gọi con gái đầu là “Chị Hai” hay “Cô Hai”. Tuy nhiên, tín ngưỡng thờ Mẫu chủ yếu phát triển ở miền Bắc và miền Trung, nơi mà cách gọi “Đôi” phù hợp hơn và dễ hiểu hơn.
• Tầm ảnh hưởng và nghi thức hầu đồng: Cô Đôi Thượng Ngàn có ảnh hưởng mạnh mẽ trong nghi thức hầu đồng, với những điệu múa uyển chuyển, trang phục xanh rừng rực rỡ, thể hiện sự linh thiêng và gắn kết với Mẫu Thượng Ngàn. Cô được xem là hiện thân gần gũi của Mẫu, nên có vị trí quan trọng trong hệ thống Thánh Cô.

Như vậy, việc gọi là “Cô Đôi” thay vì “Cô Hai” hay “Cô Nhị” không chỉ là thói quen mà còn mang ý nghĩa biểu trưng, thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa các cấp bậc trong tín ngưỡng thờ Mẫu.

3. Các vị Thánh khác trong hệ thống Tam Phủ, Tứ Phủ

Ngoài bốn vị Mẫu chính, hệ thống Tam Phủ, Tứ Phủ còn có nhiều vị thánh khác, mỗi vị đều có vai trò và trách nhiệm riêng. Một số vị thánh tiêu biểu bao gồm:

• Các Quan lớn: Đại diện cho các vị quan trong triều đình, có trách nhiệm cai quản các vùng đất và bảo vệ dân chúng.
• Chầu bà: Các nữ thần, có vai trò quan trọng trong việc chăm sóc và bảo vệ con người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em.
• Ông Hoàng: Các vị thần có nguồn gốc từ các nhân vật lịch sử hoặc huyền thoại, có tài năng và đức độ hơn người.
• Cô, Cậu: Các vị thánh trẻ tuổi, thường được coi là tùy tùng của các vị thần lớn hơn, có nhiệm vụ giúp việc và truyền đạt thông tin.

4. Ý nghĩa biểu tượng trong tín ngưỡng thờ Mẫu

Tín ngưỡng thờ Mẫu chứa đựng nhiều ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, thể hiện qua các yếu tố như:

• Màu sắc trang phục: Mỗi vị thánh thường có một màu sắc trang phục đặc trưng, tượng trưng cho sức mạnh, quyền năng và phẩm chất của vị đó.
• Đạo cụ trong hầu đồng: Các đạo cụ như khăn, áo, kiếm, quạt… được sử dụng trong nghi lễ hầu đồng không chỉ mang tính hình thức mà còn chứa đựng những ý nghĩa tâm linh sâu sắc.
• Hệ thống âm nhạc: Âm nhạc trong hầu đồng có vai trò quan trọng trong việc kết nối giữa con người và thần linh, tạo ra không khí trang nghiêm và linh thiêng.

5. Ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ Mẫu

Tín ngưỡng thờ Mẫu có ảnh hưởng sâu rộng trong văn hóa Việt Nam, thể hiện qua nhiều khía cạnh của đời sống xã hội:

• Đời sống tinh thần: Tín ngưỡng thờ Mẫu đáp ứng nhu cầu tâm linh của con người, giúp họ tìm thấy sự bình yên, an ủi và hy vọng trong cuộc sống.
• Văn hóa nghệ thuật: Tín ngưỡng thờ Mẫu là nguồn cảm hứng cho nhiều loại hình nghệ thuật như ca trù, chèo, múa rối, tranh thờ…
• Phong tục tập quán: Tín ngưỡng thờ Mẫu góp phần hình thành nên những phong tục tập quán tốt đẹp trong cộng đồng, như lòng biết ơn, sự tôn trọng và tinh thần tương thân tương ái.

6. Khi nào cần biết đến tên và số thứ tự?

Việc nắm rõ tên và số thứ tự của các vị Thánh trong hệ thống Tam Phủ, Tứ Phủ không chỉ là kiến thức uyên bác mà còn mang ý nghĩa thiết thực trong thực hành tín ngưỡng. Dưới đây là một số trường hợp cụ thể:

• Khi đi lễ đền, phủ: Việc gọi đúng danh hiệu và thứ tự của các vị Thánh giúp thể hiện lòng thành kính và sự hiểu biết của người đi lễ. Khi khấn vái, việc xưng danh đúng cách cũng giúp lời cầu nguyện được “đúng địa chỉ”, tăng thêm sự linh thiêng.
• Khi tham gia nghi lễ hầu đồng: Trong nghi lễ hầu đồng, các thanh đồng (người đóng vai các vị Thánh) cần nắm vững vai bậc và thứ tự của các vị Thánh để nhập đồng (hóa thân) một cách chính xác. Việc này đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về hệ thống thần linh và các quy tắc của nghi lễ.
• Khi tìm hiểu, nghiên cứu về tín ngưỡng thờ Mẫu: Việc nắm rõ tên và số thứ tự của các vị Thánh là nền tảng để hiểu sâu hơn về hệ thống thần linh, ý nghĩa biểu tượng và các khía cạnh khác của tín ngưỡng thờ Mẫu. Nó cũng giúp cho việc nghiên cứu, so sánh và phân tích các tài liệu, truyền thuyết liên quan.
• Trong đời sống hàng ngày: Hiểu biết về tín ngưỡng thờ Mẫu giúp chúng ta có cái nhìn đúng đắn và tôn trọng hơn đối với một nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. Nó cũng giúp chúng ta ứng xử phù hợp trong các tình huống liên quan đến tín ngưỡng này.

Kết luận

Việc đặt tên và đánh số trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ không chỉ mang tính phân biệt mà còn thể hiện sự tôn kính với các vị thánh.

Hiểu rõ điều này giúp chúng ta thực hành tín ngưỡng đúng đắn, thể hiện lòng thành một cách trọn vẹn nhất.

Nguồn tham khảo

• Ngô Đức Thịnh (2009). Đạo Mẫu ở Việt Nam. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội.
• Lê Hồng Lý (2017). Tín ngưỡng thờ Mẫu và vấn đề lễ hội truyền thống ở Việt Nam. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
• Các bài nghiên cứu về tín ngưỡng thờ Mẫu trên Tạp chí Văn hóa Dân gian, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam.
• Các đền phủ lớn như Phủ Dầy (Nam Định), Đền Sòng Sơn (Thanh Hóa), Đền Bắc Lệ (Lạng Sơn).
• Bài viết có sử dụng hình ảnh minh hoạ được lấy từ internet.